Kur’an ve Sünnet, İslâm’ın birbirini tamamlayan iki temel kaynağıdır. Sünnetin ifadesi olan hadisler de esas itibarıyle vahiy ve ilhâma dayanır. Hz. Peygambere ve onun sünnetine kesin bir şekilde uymayı emreden bir çok âyet ve hadisler mevcuttur.
Hadis, sünnetle eş anlamlı olup, Peygamber Efendimize nispet edilen söz, fiil, takrir ve niteliklere denmektedir. Bir diğer ifade ile sünnetin söz ve yazıyla nakledilmiş şekli demek olan hadislerin toplanması, tasnifi ve değerlendirmesi şeklinde yapılan ve yaklaşık üç asır süren çalışmalar sonucu geniş sahası olan bir ilim dalı meydana geldi .[1] Bir tanım olarak hadis, Hz. Peygamber’in sözlerini, fiillerini ve tasviblerini ifade eden terimdir. Hadisleri tesbit, nakil ve anlamaya yönelik ilim dalına da hadis ismi verilmektedir.[2]
DÂRÜ’L-HADİS NEDİR?
Dâr kelimesi, “yer, mekân, ev, yurt” gibi anlamlara gelmektedir. Dârü’l-hadis, “Hadis okutulan yer” demektir. Önceleri evler, mescidler ve medreseler bünyesinde yapılan hadis öğretimi faaliyeti, ilk defa Büyük Selçuklular döneminde dârü’l-hadis denen ayrı müesseselerde yapılmaya başlamıştır. Hadis mektebi, hadis medresesi anlamında olup, bu öğretim faaliyetinin yapıldığı bina anlamını da ihtiva eder.
İslâm dünyasında medreselerden ayrı olarak “Dârü’l-hadis” adıyla ilk öğretim kurumu, 1170’de Şam’da kurulmuştur. Kurucusu Selçuklu atabeglerinden Nûreddin Mahmûd Zengî(ö.1174)’dir. Dârü’l-hadîsi’n-Nuriyye diye adlandırılan bu müessese, büyük muhaddis ve tarihçi İbn Asâkir(ö.1175) adına yaptırılmıştır. Şam’da kurulan bu müesseseden yaklaşık 70 yıl sonra Anadolu’da ilk dârü’l-hadisin kurulduğunu görmekteyiz.
ANADOLU’DA İLK DÂRÜ’L-HADİS
Anadolu’da kurulan ilk dârü’l-hadis, ötedenberi iddia edildiği şekliyle Konya İnce Minare Darü’l-hadisi olmayıp ondan 35 yıl önce kurulan”Çankırı Dârü’l-hadisi”dir.
Bu konuya dikkatleri ilk kez çeken merhum Prof. Dr. Ali Yardım’a[3] şükran borçluyuz.
Taşmescid diye bilinen Selçuklu devri eseri, “darü’ş-şifâ” tarafı ile ön plana çıkarılmış olup, asıl kimliği bu yüzden gölgede kalmıştır. Halbuki yıllara direnen bu eser, Anadolu’da kurulan ilk dârü’l-hadisdir. Dârü’ş-şifa(Bimâristan, dârü’l-âfiye, hastane) 1235 yılında inşa edilmiş olmakla birlikte bu eserden bugüne yalnız kitâbesi kalmıştır. Çankırı’ya iki defa gelerek bu eseri inceleyen ve kitabesini doğru biçimde okuyup bizlere aktaran Ali Yardım, şu önemli ifadeyi eklemeyi de ihmal etmemiştir:
“Çankırı Cemaleddin dârü’l-hadisi(Taş Mescid) orijinal kitâbesi ile günümüze kadar gelebilen en eski dârü’l-hadis binasıdır. Bu hüviyeti ile farklı ve mümtaz bir kıymeti hâizdir. Ayrıca bu bina, ruhaniyetli bir yapıya sahip olan Çankırı şehri için de bir “şeref âbidesi’dir.”[4]
Merhum Ali Yardım, darü’l-hadis kitabesini şu şekilde çevirmiştir:
“Bu dârü’l-hadis ve mezarlığın(makbere) yapılmasını, 640(1242) yılında lûtfu bol Allah’ın rahmetine muhtaç zayıf kul, Abdullah oğlu Atabey Ferruh emretti”[5]
İslam tarihinde İlk dârü’l-hadisi inşa ettiren Nureddin Mahmud Zengî gibi Cemaleddin Ferruh da bir Selçuklu atabegidir. Atabeg, şehzadeleri yetiştirmekle görevli güvenilir, umur görmüş devlet adamlarına verilen Türkçe bir ünvandır. Bazen Lala şeklinde kullanılmaktadır.
640/1242 tarihinde inşâ edilen bu dârü’l-hadis, 633/1235’de yapılan darü’ş-şifânın gölgesinde kalmıştır. Yapılan inceleme ve araştırmalarda darü’ş-şifâ ön plana çıkarılmış, Anadolu’da bir ilk olan dârülhadisten fazla söz edilmemiştir. Bu konuyu gündeme getiren Prof. Dr. Ali Yardım, yaptığı tespit ile önemli bir gerçeği ortaya koymuştur . Yardım’a göre, şu anda mescid olarak kullanılan kısım, medresenin ders okutulan eyvan kısmıdır. Talebe odalarının güney kısımda arsa üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Çankırı’yı ruhaniyetli yapıya sahip ve Taşmescid(Dârü’l-hadis)i bir şeref âbidesi olarak gören Ali Yardım’a Cenab-ı Hak’dan rahmet niyaz ederim. Ona olan minnet borcumuzu kitaplarından bir veya birkaçını okuyarak ifa etmeye gayret edelim. Cemaleddin Ferruh’a da rahmet ve şükranlar…
Sonuç Olarak;
1-Anadolu Selçukluları döneminde Lala Cemaleddin Ferruh tarafından 1235 yılında yaptırılan dârü’ş-şifâ(hastane, bimâristan, dârü’l-âfiye) nın yalnız kitabesi günümüze gelebilmiştir. Yılan motifi bu yapıya aittir.
2-Dârü’ş-şifânın yanına 1242 yılında dârü’l-hadis inşa edilmiştir. Bugün ayakta kalan Taşmescid dediğimiz taş yapı, Cemaleddin Ferruh Dârülhadisi’dir. Bu zatın kabri de bu yapı içindedir. Anadolu’da inşa edilen ve kitabesiyle birlikte günümüze kadar ayakta kalabilen ilk dârülhadis olması ve taş işçiliğinin güzel bir numunesi olması hasebiyle eşsiz kıymete sahiptir.
Yukarıda açıklanan özellikleriyle bu eser, tarih ve turizm açısından yeniden değerlendirilmeye muhtaçtır. Kendi dalında Anadolu’da ilk olan bu eşsiz Selçuklu yâdigârının ne olduğunu gerçek hüviyetiyle bilmeden bu değerlendirmeyi yapmak mümkün değildir.
_________________________________________________________________________________________–
[1]Nuri Topaloğlu, Selçuklu Muhaddisleri, D.İ.B. yayınları, Ankara, 1988.
[2] TDVİA ,”Hadis” maddesi, cilt. 15, s.27 ve..
[3] Prof. Dr. Ali YARDIM(1939-2006) : Ülkemizin yetiştirdiği önemli hadis bilginlerinden biridir.
1939 yılında Alanya – Oba Köyü’nde doğdu. 1944 yılında başladığı öğrenim hayatını, 1965’de İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nden mezun olarak tamamladı. Kayseri Yüksek İslâm Enstitüsü İzmir Yüksek İslâm Enstitüsü ve Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde görev aldı. 1984’de Doktor, 1987’ Doçent ve 1993’de Profesör oldu. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Hadîs Anabilim Dalı Öğretim Üyesi olarak görev yaptı. 2Ocak 2006’da en verimli çağında aramızdan ayrıldı.
Prof. Dr. Ali Yardım’ın Arapça’ya vukufu, Klâsik Türkçe’ye âşinalığı, Fransızca ve Farsça ile de ünsiyeti bulunuyordu.
ALİ YARDIM’IN Eserleri: Mesnevî Hadisleri, Hadîs I-II, Peygamberimiz’in Şemâili, Şihâb’ül-Ahbâr Tercümesi (Kuzâî’nin), İslam’da Altın Yüzük Kullanımı, Ashâb Bilgisinin Kaynakları ve Tirmizî’nin Tesmiyetü Ashâb’in-Nebî’si,Temel Kültür Müesseselerimizden Dârulhadîsler .
[4] Ali Yardım, Temel Kültür Müesseselerimizden Dârülhadisler, İstanbul 1995, s.66.
[5] Ali Yardım, age. s.65
Çankırı Araştırmaları Sitesi 